Orgels / Alkmaar / Grote- of Sint Laurenskerk
Koorstraat, Alkmaar

Kerk
De Grote- of Sint Laurenskerk in Alkmaar is hoogstwaarschijnlijk ontworpen door de Mechelse architect A. Keldermans. In 1470 werd met de bouw gestart en in 1520 werd het kerkgebouw voltooid.
De laatste restauratie van het in- en exterieur werd in 1996 voltooid.

Hoofdorgel
       

In 1638 kreeg orgelbouwer Levijn Eekman uit Amsterdam de opdracht om de twee koororgels van de St. Laurenskerk tot een groter instrument samen te voegen. Na diens vroegtijdig overlijden namen de befaamde Hollandse orgelbouwers Galtus, Germer en Jacobus van Hagerbeer zijn taak over. In 1639 besloot men echter een geheel nieuw drieklaviers orgel te bouwen met 31 registers. De befaamde schilder/architect Jacob van Campen(1595-1665) ontwierp het front in classicistische stijl. De Alkmaarse schilder Caesar van Everdingen (ca. 1617-1678) kreeg de opdracht om de grote orgelluiken te beschilderen met de Bijbelse voorstelling “De triomf van Koning Saul na de overwinning van David op Goliath” (naar I Samuel 18:6-7). Het instrument, dat als pronkstuk beschouwd werd van de Hollandse orgelbouwkunst in de 17e eeuw, werd voltooid in 1646.
In 1685 en 1704 werd er door de gerenommeerde Amsterdamse orgelmakers Duytschot aan het orgel gewerkt. Toen in 1722 Gerhardus Havingha (1696-1753) uit Groningen tot stadsorganist werd benoemd weet hij het Alkmaarse stadsbestuur in korte tijd te overtuigen van de noodzaak van een grootscheepse renovatie. De opdracht werd gegeven aan de Noord-Duitse orgelbouwer Frans Caspar Schnitger (1692-1729), van wiens werk Havingha een vurig pleitbezorger was. Tussen 1723 en 1725 verrees achter het (ongewijzigde) front van Jacob van Campen een groot driemanualig orgel met 56 registers in Noord-Duitse stijl. Ondanks het buitengewoon lovende keuringsrapport werd deze renovatie in de Republiek sterk bekritiseerd en leverde een verhitte polemiek op tussen Havingha en zijn opponenten, die de klassieke Hollandse orgelbouwtradities verdedigden.
Schnitgers vernieuwing van het Alkmaarse orgel zou echter belangrijke consequenties hebben voor de ontwikkelingen in de Hollandse orgelbouw in de 18e eeuw. Hierna zou het Alkmaarse orgel geen grootscheepse wijzigingen meer ondergaan.
Na een jarenlange voorbereidingsperiode van fondswerving en minutieus onderzoek werd in 1982 een grootscheepse restauratie gestart door Flentrop Orgelbouw, Zaandam. Uitgangspunt was een volledig herstel van het orgel volgens het concept van Schnitger.

Dispositie van het Van Hagerbeer/Schnitger-orgel (1638/1725):

Groot Manuaal:

Rugwerk:

Bovenwerk:

Pedaal:

Prestant 16'

Prestant 8'

Prestant 8'

Principaal 32'

Prestant 8'

Quintadena 8'

Baarpyp 8'

Praestant 16'

Praestantquint 6'

Octaav 4'

Quintadeen 8'

Rohrguint 12'

Openfluit 4’

Fluit 4'

Rohrfluit 8'

Octaaf 8'

Quinta 3'

Nasaat 3'

Octaav 4'

Quinta 6'

Octaav 2'

Quintfluit 3'

Fluit Dous 4' Octaav 4'

Flachfluit 2'

Superoctaaf 2'

Spitsfluit 3'

Nachthoorn 2'

Ruyschpyp II sterk

Waldfluit 2'

Superoctaaf 2'

Ruyschpyp II sterk
Tertiaan II sterk Quintanus 1 1/2' Speelfluit 2' Mixtur VIII sterk
Mixtur VI sterk Mixtur V-VI sterk Sesquialtera II sterk Basuin 16'
Trompet 16' Sesquialter II sterk Scherp IV sterk Trompet 8'
Fiool di Gamba 8' Cimbel III sterk Cimbel III sterk Trompet 4'
Trompet 8' Fagot 16' Hautbois 8' Cornet 2'
Vox Humana 8'
Werktuiglijke registers:
Koppel Groot Manuaal-Rugwerk
Koppel Rugwerk-Bovenwerk
Koppel Groot Manuaal-Bovenwerk
Koppel Pedaal-Groot Manuaal
Koppel Pedaal-Rugwerk
Koppel Pedaal-Rugwerk
Tremulant op het Rugwerk
Tremulant op het Bovenwerk
4 Afsluiters

Koororgel

Het Van Covelens-koororgel in de Grote- of Sint Laurenskerk te Alkmaar werd in 1511 vervaardigd door Jan van Covelens als éénklaviers orgel met 8 registers. Van Covelens verdeelde het pijpwerk van deze registers over een onder- en een bovenlade. De onderlade bevat het zogenaamde "Principael" bestaande uit de Doof, Koppeldoof, Mixtuur en Scherp. De samenstelling van het "Principael" is verwant met die van een blokwerk. Opvallend element daarin is het principe van het verdubbelen van koren: hoe hoger de positie op het klavier , des te meer verdubbelingen. Op de onderste toon F heeft het "Principael" 7 pijpen terwijl op de hoogste toon a" 17 pijpen klinken. In een contract van 1525 karakteriseert Van Covelens de klank van het "Principael" als "..liefflick ende scharp van geluytt..".De onderlade biedt bovendien plaats aan de Trompet. De bovenlade wordt met loden conducten direct gevoed uit de onderlade. Op deze lade bevinden zich de drie fluiten Holpijp, Openfluit en Sifflet.
Van Covelens' leerling Claes Willemsz breidde het orgel in 1545 uit met een Borstwerk van 2 (of 3?) registers. Dit Borstwerk dat zich direct achter de klaviatuur bevindt, heeft in de kerk de uitstraling van een echowerk. De huidige Quintadeen stamt van Claes Willemsz.
De pedaaltrompet werd waarschijnlijk in 1551 toegevoegd door Allart Claesz, de zoon van Claes Willemsz . Hij plaatste dit register in een kast ter rechterzijde van het orgel waardoor het uiterlijk van het instrument een zekere asymmetrie verkreeg. De bekers én koppen van deze Trompet bleven bewaard. Het lijkt erop dat deze uitbreiding in de lijn van Van Covelens plaatsvond. Voor zijn orgel in Franeker geeft van Covelens een hint omtrent het gebruik van een pedaaltrompet: "soe zal dit werck hebben een vol pedaal, dat men mach speelen die trompetten int principael werck". De Alkmaarse Trompet blijkt overigens ook verrassend goed te functioneren in kleinere ensembles met de Doof en Koppeldoof.
Van de Utrechtse orgelbouwer Jan Jacobsz. van Lin zijn in het huidige orgel de Fluit 4' en Octaaf 2' op het Borstwerk te beluisteren. De conische Fluit verving tussen 1625 en 1994 de Openfluit van Van Covelens op het Hoofdwerk. Tijdens de jongste restauratie bleek dat dit register een optimaal gebruik van de fluitencombinaties in de weg stond. Problemen op het gebied van windstabiliteit en mengvaardigheid deden de betrokkenen besluiten deze Fluit op het Borstwerk te plaatsen en alsnog Van Covelens Fluitentrio te reconstrueren.
In de jaren 1639-1646 onstond aan de westzijde van de kerk een nieuw groot orgel dat gebouwd werd door de familie Van Hagerbeer. Dit nieuwe instrument is stellig één van de oorzaken waarom het Van Covelens-orgel de eeuwen getrotseerd heeft. Het kleine orgel werd immers sinds die tijd vooral gebruikt als het grote orgel niet bruikbaar was. Jacobus van Hagerbeer vernieuwde in 1651 de frontprestant (Doof) van het kleine orgel. Naar alle waarschijnlijkheid legde hij eveneens een eigen klavier voor het Borstwerk aan.
Sinds 1640 werd de gemeentezang in Alkmaar al door orgel ondersteund! Dat verklaart waarschijnlijk de toevoeging van een gedeelde klavierkoppel door Johannes Duytschot in 1685. Of de kracht van het instrument daarmee was toegenomen moet echter betwijfeld worden, gezien het echokarakter van het Borstwerk.
In 1703-04 werkte Duytschot opnieuw aan het orgel. Uit deze tijd stamt het rechterbalkondeel. Het nu nog aanwezige pedaalklavier is ook van Duytschot.  Keurmeester Cornelius van Herk geeft in 1704 iets prijs van de functie en de aard van het kleine orgel:"...het Orgel in staat gebragt is om onder het Kerkgezang, als ook naa het zelve, gebruikt te konnen worden; doch moet met discretie en voorzigtigheyd, en niet met swaare geluiden en volle grepen behandeld worden".
De 19de eeuw ging aan het kleine orgel niet geheel ongemerkt voorbij. In deze eeuw verloor het instrument veel van zijn dubbelkoren. Een grote restauratie vond plaats in 1894 door de firma Ypma.
Vlak voor het uitbreken van de tweede wereldoorlog herstelde H.W. Flentrop het kleine orgel.
Bij de restauratie in 2000 door Flentrop Orgelbouw is het orgel in de toestand van 1651 teruggebracht.

Dispositie van het Van Covelens-orgel (1511):

Hoofdwerk:

Bovenwerk:

Pedaal:

Doof 8’

Quintadeen 8’

Trompet 8’

Holpijp 8’

Fluit 4’

 

Koppeldoof 4’

Octaaf 2’

Werktuiglijke registers:

Openfluit 4’

Octaaf 1’ disc.

Manuaalkoppel basc./disc.

Sifflet 1’

 

Pedaalkoppel Pedaal-Hoofdwerk

Mixtuur II-VI sterk

 

Tremulant

Scherp III-VI sterk

 

Ventiel

Trompet 8’

 

 

Terug naar boven